Getraumatiseerde kinderen hebben vaak moeite met leren, met het reguleren van hun emoties en hun gedrag, en met vertrouwen in zichzelf en anderen. Doordat ze dagelijks te maken hebben (gehad) met onveilige of zeer stressvolle omstandigheden, zijn hun hersenen gericht op overleven in een bedreigende omgeving. Het gedrag van deze kinderen is voor leerkrachten vaak moeilijk te begrijpen. Dit kan leiden tot gevoelens van machteloosheid en frustratie. Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen biedt leerkrachten en andere onderwijsprofessionals de kennis en praktische handvatten om de negatieve spiraal te doorbreken, zodat getraumatiseerde kinderen zich optimaal kunnen ontwikkelen. Dit komt ten goede aan de schoolprestaties, aan de veerkracht van getraumatiseerde kinderen en aan het klimaat in de klas. School kan hiermee in het leven van getraumatiseerde kinderen een groot verschil maken. De laatste jaren is er in Nederland veel ervaring opgedaan met traumasensitief onderwijs. In deze volledig herziene versie nemen de ervaringen van onderwijsprofessionals en die van als kind getraumatiseerde (jong)volwassenen een belangrijke plaats in. Steeds duidelijker wordt dat traumasensitief onderwijs goed is voor álle leerlingen en leerkrachten, in het regulier én in het speciaal onderwijs. In de onderhavige versie van dit praktische handboek zijn ook de te zetten stappen beschreven op weg naar een schoolbreed traumasensitief onderwijsklimaat. Bij het boek zijn gratis downloads beschikbaar in de vorm van werkbladen, praatplaten, werk- en reflectiekaarten en ideeën voor activiteiten in de klas. In deze compleet herziene (7e) editie van dit praktische handboek zijn ook de te zetten stappen beschreven op weg naar een schoolbreed traumasensitief onderwijsklimaat. ‘Dit boek is een must-have voor alle leerkrachten van regulier en speciaal onderwijs die met een traumabril naar het gedrag van hun leerlingen willen leren kijken. Een didactisch sterk geschreven boek door auteurs met jarenlange klinische ervaring.’ Prof. dr. Ramón Lindauer, Amsterdam UMC/Levvel. ‘Dit boek zou standaard lesstof mogen worden op elke lerarenopleiding. (…) Het is een hoopvol boek… elke zin is raak. Het boek is zijn eigen samenvatting van een zeer groot aandachtsgebied.’ Bart Heeling, cluster 4-leerkracht
Recensie/Quote
Door de inhoud op te hangen aan herkenbare praktijkvoorbeelden kunnen leerkrachten de problematiek herkennen en na het lezen van dit boek meer zelfvertrouwen hebben om deze kinderen (nog) beter te begeleiden. De teksten zijn niet moeilijk, de inhoud erg actueel. (...) Een boek dat thuishoort op iedere (basis)school. Zevende, herziene druk waarin o.a. een hoofdstuk over het implementeren vantraumasensitief onderwijs is toegevoegd. (...) Vervanging aangeraden.
Biografie
Leony Coppens (1966) is orthopedagoog, klinisch psycholoog, supervisor VGCt, EMDR-practitioner en psychotraumatherapeut NtVP. Zij heeft ruim 25 jaar ervaring met het begeleiden van kinderen en jeugdigen in de geestelijke gezondheidszorg. Leony was jarenlang hoofd behandeling van een Top Referent Trauma Centrum voor kinderen en jeugdigen. Samen met Carina van Kregten heeft zij Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders uit het Amerikaans vertaald en bewerkt. Deze training wordt inmiddels met veel succes in tientallen jeugdzorgorganisaties in Nederland en België gebruikt. Leony geeft als zelfstandige cursussen en trainingen op het gebied van diagnostiek, behandeling en supervisie aan professionals in de ggz, de jeugdzorg en het onderwijs. Tevens geeft zij met grote regelmaat lezingen en workshops op (internationale) congressen. Carina van Kregten is Psycholoog NIP, Cognitief Gedragstherapeut VGCT en EMDR therapeut. Zij is ruim twintig jaar werkzaam in de zorg voor licht verstandelijk beperkte kinderen, in het bijzonder met kinderen die niet in het gezin van herkomst opgroeien. Carina is bij Intermetzo Zonnehuizen verantwoordelijk voor de gezinswoonvormen, een onderdeel waar kinderen in opgroeien en behandeld worden in een gezinssituatie in plaats van op te groeien in een leefgroep. In de dagelijkse praktijk van de afgelopen jaren heeft zij met kinderen, hun ouders en de medewerkers van de gezinswoonvormen gewerkt aan herstel van de sporen die de traumatische gebeurtenissen bij de kinderen hebben nagelaten. In contacten met leerkrachten ervaart zij dat leerkrachten graag vorm willen geven aan wat kinderen nodig hebben, maar wanneer het om chronisch trauma gaat, vaak behoefte hebben aan handvatten. Aangezien trauma diepe sporen nalaat in het gedrag, de emoties en de gedachten van kinderen is het voor de ontwikkeling van het kind een voorwaarde om de leerkracht te beschouwen als onderdeel van het multidisciplinair team, waarbij deskundigheidsbevordering de basis vormt. Samen met Leony Coppens heeft Carina de training “ Zorgen voor getraumatiseerde kinderen , een training voor opvoeders“ vertaald en bewerkt. Carina geeft regelmatig workshops en lezingen over chronisch trauma bij (licht verstandelijke beperkte) kinderen. Marthe Schneijderberg (1984) is orthopedagoog en sinds 2011 werkzaam bij Polikliniek Intermetzo Zonnehuizen Den Haag (HKJ, het Haags Kinder- en Jeugdtherapeuticum), Top Referent Trauma Centrum. Schneijderberg heeft zich gespecialiseerd in diagnostiek bij kinderen met chronisch trauma en hechtingsproblematiek. Daarnaast geeft zij onder andere ouderbegeleiding, waarin zij opvoeders begeleidt hun kind te helpen herstellen van de gevolgen van trauma en ook hun eigen stress te verlagen. Net als de thuissituatie is de school bij uitstek een plek waar kinderen herhaalde, positieve, herstellende ervaringen op kunnen doen. Het HKJ betrekt de leerkracht(en) van een kind dan ook zoveel mogelijk in een behandeltraject. Schneijderberg geeft in dit kader psycho-educatie aan leerkrachten, zowel individueel als in groepen. De ervaringen van de leerkrachten die zij spreekt, hun vragen en de handvatten die hen helpen het gevoel van veiligheid van een kind te vergroten vormen een belangrijke bron van kennis voor dit boek.
Inhoudsopgave
Inhoud Voorwoord 11 Inleiding 13 HOOFDSTUK 1 Trauma en veerkracht bij kinderen 19 Inleiding 19 1.1 Wat is trauma? 20 1.2 Wat is veerkracht? 22 1.3 Verschillende vormen van trauma 24 1.4 Onderzoek naar meegemaakte ingrijpende gebeurtenissen bij basis schoolleerlingen 26 1.5 Welk gedrag kunnen getraumati seerde kinderen laten zien? 29 1.6 Postt raumati sche stressstoornis 31 1.7 Samenvatti ng 34 HOOFDSTUK 2 Mogelijke oorzaken van trauma 35 Inleiding 35 2.1 Optelsom van stressoren 36 2.2 Trauma door kindermishandeling 37 2.2.1 Hoe vaak komt kindermishandeling voor? 38 2.2.2 Verschillende vormen van kindermishandeling 39 2.2.3 Risicofactoren en beschermende factoren met betrekking tot kindermishandeling 42 2.2.4 Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling 46 2.3 Trauma bij nieuwkomers 48 2.3.1 Nieuwkomers uit Midden- en Oost-Europese landen 50 2.4 Opgroeien in armoede 51 2.4.1 Stress bij ouders 53 2.5 Trauma door racisme 54 2.5 Trauma bij kinderen met een (verstandelijke) beperking 57 2.6 Trauma bij jonge kinderen 58 2.7 Samenvatti ng 60 HOOFDSTUK 3 De ontwikkeling van de hersenen 61 Inleiding 61 3.1 Ervaringen vormen de hersenen 62 3.2 Het belang van herhaling en vaste routines 64 3.3 De structuur van de hersenen 66 3.3.1 De hersenstam 66 3.3.2 Het limbisch gebied 66 3.3.3 De cortex 68 3.4 De samenwerking tussen de verschillende delen van de hersenen 70 3.5 Zelfregulatie 71 3.6 Gehechtheid 73 3.7 Samenvatting 77 HOOFDSTUK 4 De effecten van trauma en toxische stress op de ontwikkeling van kinderen 79 Inleiding 79 4.1 Verschillende soorten stress en stressreacties 80 4.1.1 Neutrale prikkels worden triggers 81 4.2 Stressreacties: vechten, vluchten of bevriezen 83 4.2.1 Hyper-arousal 84 4.2.2 Hypo-arousal 86 4.2.3 Window of tolerance 88 4.3 Hersenen in de overlevingsstand 91 4.4 De negatieve uitwerking van toxische stress op cognitieve functies 94 4.4.1 Gebrekkige executieve functies 94 4.4.2 Gebrekkige geheugenfuncties 95 4.4.3 Gebrekkig functioneren van taal 95 4.5 Gebrekkige zelfregulatie 96 4.6 Onveilige gehechtheid 97 4.6.1 Kinderen met een vermijdende gehechtheidsstijl 98 4.6.2 Kinderen met een ambivalente gehechtheidsstijl 99 4.6.3 Kinderen met een gedesorganiseerde gehechtheidsstijl 99 4.7 De onzichtbare koffer 101 4.8 Problemen met mentaliseren 107 4.9 Samenvatting 109 HOOFDSTUK 5 Kijken door een traumabril 111 Inleiding 111 5.1 Trauma herkennen 112 5.2 Trauma erkennen 121 5.3 De ijsberg en de cognitieve driehoek 123 5.4 Nieuwe verbindingen aanleggen in de hersenen 132 5.5 Ondersteuning bij het leren 136 5.6 Weerstand tegen een traumasensitieve benadering 140 5.6.1 Omslag in denken 141 5.7 Samenvatting 147 HOOFDSTUK 6 Veiligheid en relaties 149 Inleiding 149 6.1 De relatie met de leerling verbeteren 150 6.1.2 De kracht van non-verbale communicatie 153 6.2 De relatie tussen leerlingen onderling verbeteren 156 6.3 De onzichtbare koffer opnieuw inpakken 157 6.4 Verwachtingen behouden 161 6.5 Bij talenten en interesses aansluiten 162 6.6 Sociale vaardigheden vergroten 163 6.7 Een veilige plek 168 6.8 Routines, rituelen en voorspelbaarheid 168 6.9 Klassenafspraken 171 6.10 Samenvatting 172 HOOFDSTUK 7 Zelfregulatie 175 Inleiding 175 7.1 Zelfregulatie bevorderen 177 7.2 De leerkracht als co-regulator 178 7.3 De beginnende zelfregulatievaardigheden van een kind (h)erkennen 190 7.4 Samen met een kind een taal ontwikkelen 195 7.5 De executieve functies trainen 199 7.6 Omgaan met triggers 202 7.7 Grenzen en consequenties 209 7.8 Samenvatting 216 HOOFDSTUK 8 Samenwerken met ouders en andere betrokkenen 219 Inleiding 219 8.1 De basis van een goede samenwerking 220 8.2 De rol van de leerkracht in de samenwerking 224 8.2.1 In gesprek met ouders 225 8.2.2 Samenwerken met ouders uit andere culturen 228 8.2.3 Samenwerken met pleegouders en adoptieouders 230 8.3 Risico’s in de samenwerking 233 8.4 Samenwerken met hulpverleners 236 8.4.1 Waaraan moet goede hulpverlening voldoen? 237 8.5 Samenvatting 241 HOOFDSTUK 9 Zorgen voor jezelf 243 Inleiding 243 9.1 Gevolgen van lesgeven aan getraumatiseerde kinderen 244 9.1.1 Burn-out 247 9.1.2 Secundaire traumatische stress 247 9.1.3 Uitputting van mededogen 248 9.1.4 Waarschuwingssignalen 249 9.2 Je eigen veerkracht vergroten 250 9.2.1 Sociale steun 250 9.2.2 Zelfkennis 251 9.2.3 Zelfzorg 252 9.2.4 Een evenwichtige klassensamenstelling 253 9.2.5 Scholing, deskundigheidsbevordering en coaching 253 9.3 De rol van organisaties 254 9.4 Ondersteuning van medewerkers 256 9.5 Samenvatting 259 HOOFDSTUK 10 Op weg naar traumasensitief onderwijs 261 Inleiding 261 10.1 Implementatie of schoolontwikkeling? 262 10.1.1 Traumasensitief onderwijs in een notendop 263 10.2 De weg naar een traumasensitief onderwijsklimaat 264 10.2.1 Fase I De start: bewustwording en inspiratie 266 10.2.2 Fase II Delen en meenemen 267 10.2.3 Fase III Teamtraining en planvorming 271 10.2.4 Fase IV Een duurzame ontwikkeling 277 10.3 Een inkijk in een school met een traumasensitief onderwijsklimaat 282 Reflectie- & werkkaarten 284 Dankwoord 295 Over de auteurs 297 Casussen 299 Literatuur 315 Begrippenlijst 327 Extra materiaal 335
